Lichaamsgericht luisteren loont voor leiders

– Interview met Paula Kolthoff

Lichaamsgericht luisteren loont

Mijn werk is het versterken van persoonlijk leiderschap. Hedendaagse leiders staan voor zulke complexe uitdagingen. Ze voelen dat er ècht iets fundamenteel moet veranderen in de manier waarop we omgaan met onszelf en onze omgeving. Leiders worden in deze tijd uitgedaagd om hun persoonlijke beperkingen te overstijgen en te gaan werken vanuit hun hele persoon. Dat betekent leiding geven aan zichzelf en anderen vanuit hoofd, hart èn buik. Werken vanuit het hoofd is voor de meesten heel bekend, maar het hart en de buik dáár gaat Embodied Learning over.

Het lichaam is een ongelofelijk rijke bron van informatie, het draagt kennis en weten in zich, die de meeste mensen nog niet benutten. Leren luisteren naar je lichaam is een relatief onbekende maar zeer effectieve manier om persoonlijk en zakelijk leiderschap te versterken. Dat is de reden dat ik nu train, coach en luister onder de naam Embodied Learning. Het hart van mijn trainingsprogramma Embodied Learning is wat mij betreft lichaamsgericht luisteren. Ik noem dat ‘Embodied Listening’, luisteren met je hele lichaam.

Paula Kolthoff (1964) werkt sinds ruim 25 jaar als trainer, adviseur en coach. Haar missie is om leiderschap te versterken door lichaamsbewustzijn.  Zij noemt haar werk Embodied Learning: www.embodiedlearning.nl. Lichaamsgericht luisteren is het hart van haar werk. Vanuit haar bedrijf helpt ze individuen en organisaties om beter naar zichzelf en naar elkaar te luisteren. Ze laat individuen en organisaties ervaren dat leiderschap verdiept en versterkt wordt als je de wijsheid van je lichaam laten spreken.

Door Petra Hiemstra, 4 september 2017, www.haagsehoogvliegers.nl

Dit interview maakt deel uit van een serie van 16 portretten waarin hoogvliegers vanuit hun eigen praktijk vertellen over hun visie op liefdevol leiderschap en de rol van grootluisteren daarbinnen.

Hoe ontwikkel je lichaamsbewustzijn?

Dat doe je door alle antennes open te zetten. Dat zijn niet alleen de antennes van je oren. Dat zijn ook alle andere voelsprieten in je lichaam. Eigenlijk werk ik met drie ‘lichamen’:

De drie lichamen van leiderschap (Social Presencing Theater)

1. Het persoonlijke lichaam, van waaruit we waarnemen en ervaren. Vragen die op dit niveau relevant zijn, zijn bijvoorbeeld: Waar gaat je aandacht naar uit, terwijl je luistert? Kun je terwijl je luistert, de steun van de stoel waarop je zit voelen, ben je je bewust van je ademhaling, van je houding, is die open of gesloten?
2. Het sociale lichaam van de groepen waarin je verkeert. We bevinden ons iedere dag in allerlei grotere en kleinere sociale lichamen. In je gezin, op je werk, je sportvereniging, op het schoolplein of in de supermarkt beweeg je je in een ‘sociaal lichaam’, met eigen dynamieken, gewoontes, mogelijkheden en beperkingen.
3. Het ‘lichaam’ van de aarde. Met ons persoonlijke lichaam en als deel van verschillende sociale lichamen zijn we aanwezig op het ‘lichaam’ van de aarde dat ons draagt, voedt en op allerlei manieren bewust of onbewust beïnvloedt.

De notie van de drie lichamen komt uit Social Presencing Theater. Dat is een lichaamsgerichte methode voor leiderschapsontwikkeling die is vorm gegeven door de choreograaf Arawana Hayashi, samen met Otto Scharmer van Theorie U. In dit blog kan je meer lezen over deze methode, die een belangrijke pijler is van Embodied learning.

Sensitiviteit voor systemen

Het gaat erom gevoel te krijgen voor je eigen lichaam en de context waarin je je beweegt. Sensitief worden voor de systemen waarin we werken, hoe zij op ons inwerken en voor de ruimte die we hebben om die systemen te veranderen. Deelnemers aan mijn trainingen leer ik om te ervaren: Hoe beweeg ik me in sociale netwerken? Ben ik een initiator, een volger of meer een observator? Welke dynamiek is of ontstaat er? Wat gebeurt er op dit moment? En wat gebeurt er in de marges? Ik vraag bijvoorbeeld aan mijn deelnemers: “ Kun je, terwijl je aan het werk bent, je tegelijkertijd bewust zijn dat je deel bent van de stad waarin je werkt?

De kracht van stilte

Luisteren is een basisvaardigheid voor een leider. En luisteren heeft een voorbeeldwerking. Eén goede luisteraar in een gezelschap, heeft een positieve invloed op het geheel. Een goed luisteraar inspireert anderen om ook te luisteren. Dirigenten doen vaak schitterende uitspraken over luisteren.

In de NRC zei Jaap van Zweden onlangs het volgende: ‘Wie wil dirigeren, moet bereid zijn een lange weg af te leggen, en niet vervuld zijn van zichzelf, maar van de muziek. ‘Het werkt pas als een buitenstaander voelt dat er noten door dat lichaam stromen. Echte magie kan ontstaan als een orkest die eigenschap herkent. In zo’n geval houden dirigenten op om dirigenten te zijn, dan worden ze de muziek zelf. Dat kost vele jaren van noeste arbeid. En dan nog zijn er geen garanties.’

Dirigent Benjamin Zander is ook zo’n prachtig voorbeeld van een meester-luisteraar. In deze Ted-talk vertelt hij over de de transformatieve kracht van luisteren naar klassieke muziek.

Stiltes spreken

Muziek is voor mij een voedingsbron om me aan op te laden. Toots Tielemans zei ooit: ‘De muziek zit niet in de noten, maar in de stilte ertussen.’ Door het vele luisteren naar en bewegen op muziek heb ik geleerd over de kracht van de stilte. Stiltes spreken. Door te luisteren leer je verschillende soorten en kwaliteiten kennen van stiltes in groepen. Stiltes kunnen zo verschillend zijn! Er zijn stiltes van verbazing, opluchting, verwarring, verbijstering, betovering… Stiltes bieden ruimte om innerlijk onderzoek te doen: wat gebeurt hier eigenlijk? Stilte is voor mij een bron van inspiratie. Net zoals Japans bloemschikken dat is.

Ikebana

Misschien houd ik daarom wel zo van Ikebana. Daarin speelt stilte een grote rol. Bij deze vorm van bloemschikken gaat het niet zozeer om de bloemen, maar om de ruimte daartussen en er omheen.  Een goed bloemstuk weerspiegelt de seizoenen en de sfeer op dat moment. Ikebana helpt me om al mijn zintuigen in te zetten, in elkaar over te laten lopen en elkaar te laten versterken.

Om me helemaal op te laden ga ik regelmatig op retraite. Het is voor mij vanzelfsprekend om me jaarlijks enkele weken terug te trekken. Dat is tijd om al mijn zintuigen open te zetten en te oefenen om helemaal aanwezig te zijn.

Echt aanwezig zijn schept een optimale leeromgeving

De basis van leiderschap is ‘er helemaal zijn’. Dat Zijn omvat de dimensies van je eigen lichaam, de groep waarin je je beweegt en de ruimte er om heen.

In mijn groepen merk ik de enorme impact van aandachtig aanwezig zijn. Als een groep mensen bereid is om met volledige aandacht aanwezig te zijn bij zichzelf, elkaar en de ruimte die hen omvat, dan gebeurt er iets met het leervermogen van de groep. Dan ontstaat een optimale leeromgeving.

Je eigen lichaam kun je zien als het anker voor aanwezigheid. Eenvoudige zaken waarmee je kunt checken of je volledig aanwezig bent, zijn bijvoorbeeld: de steun van de stoel voelen waarop je zit, je voeten voelen op de grond, checken of je hoofd, hart en buik helemaal open zijn. Helemaal aanwezig zijn kan alleen met volledig bewustzijn van je eigen lichaam.

Zintuigen als poort voor leiderschap

In mijn werk onderzoek ik permanent hoe de zintuigen functioneren als een poort waardoor je leiderschap kan versterken. Daarbij gaat het om alle vormen van zintuiglijk waarnemen: kijken, ruiken, voelen, proeven en luisteren. Wat mij trof, is dat Otto Scharmer in zijn Theorie U zo duidelijk maakt dat luisteren zowel de belangrijkste, als de meest onderschatte leiderschapsvaardigheid is. En dat er in organisaties zoveel mis gaat door dis-connectie, door niet-luisteren en door een gebrek aan vragen stellen.

Margaret Wheatley zegt dat luisteren mensen dichter bij elkaar brengt: ‘Listening moves us closer. Its helps us become more whole, more healthy. Not listening creates fragmentation, and fragmentation is the root of all suffering.’

Vertragen versnelt

Wat er lastig is aan luisteren? Luisteren werkt vertragend. Dat vinden mensen soms heel irritant. Maar door te vertragen kun je vaak sneller tot oplossingen komen. Vertragen moet je durven. Mijn vraag aan coachees, teams en leiders is: durf je in die open ruimte te stappen?

Het mooie van luisteren is dat je het je leven lang kunt oefenen. Dan ontdek je dat er verschillende niveaus van luisteren zijn.

De 4 luisterniveaus van Otto Scharmer (Theorie U)

Scharmer onderscheidt 4 luisterniveau ’s. Luisteren ziet hij als de oorzaak van alle dis-connectie en van falend leiderschap. Hij ziet het ook als de bron van goed leiderschap. Het eerste niveau van Luisteren noemt hij ‘downloading’. Hiermee bedoelt hij het luisteren vanuit gewoonte. Eigenlijk bevestigt deze vorm van luisteren wat je al weet. Je luistert vanuit de beperktheid van je eigen projecties. Niveau twee noemt hij ‘factual listening’: je kunt al luisterend op zoek zijn naar feiten die afwijken of nog ontbreken in je wereldbeeld.  Dit is het soort luisteren dat je bijvoorbeeld inzet als je een nieuwe computer gaat kopen en deze vergelijkt met je oude. Het 3^e niveau is ‘empathisch’ luisteren. Hier luister je met een open hart:  je ervaart een situatie vanuit de beleving en context van de ander. Het is het luisterniveau dat je bijvoorbeeld toepast wanneer een vriend je vertelt dat zijn vader is overleden. Het 4^e en laatste niveau noemt hij ‘generatief’ luisteren. Als je generatief luistert verbind je je met de ander op een dieper niveau, waardoor je allebei boven jezelf kan uitstijgen. Dit is een vorm van luisteren die bijdraagt aan werkelijke creativiteit en vernieuwing.  Een coach die zo kan luisteren, beluistert het hoogst haalbare potentieel bij de ander en helpt de coachee om dat te zien en te bereiken.  In organisaties kan deze luistervorm bijdragen om het potentieel tevoorschijn te brengen dat verborgen zit in complexe situaties.

De grote verdienste van Scharmer is dat hij luisteren wereldwijd onder de aandacht heeft gebracht bij leiders. Zijn leiderschapstrainingen op internet trekken tienduizenden mensen.

Liefdevolle leiders zien de potentie in elke situatie

Een liefdevol leider ziet de potentie in zichzelf, de ander en in de situatie waarin hij of zij zich bevindt. Een Liefdevol Leider kijkt niet naar wat er ontbreekt, maar wat er zou kunnen zijn. Dat bereik je door te luisteren achter de woorden: naar wat er werkelijk gezegd wordt, of naar wat er niet gezegd wordt.

Wanneer je als leider lichaamsgericht kunt luisteren verruimt dat je bewustzijn. Zo leer je om steeds opnieuw met een frisse blik te kijken naar jezelf, je collega of je team, de organisatie waarin je je beweegt en de wereld er omheen. Het vermogen om dienstbaar zijn aan het grotere geheel is volgens mij de grootste kwaliteit en kracht van liefdevol leiderschap.

In organisaties waar ik werk, ervaar ik dat de top vaak los staat van de realiteit. Er wordt niet of slecht geluisterd naar de werkvloer. Dan is het topmanagement bezig met het maken van plannen die niet verbonden zijn met de werkelijkheid van degenen die het werk doen, waardoor een bijna onoverbrugbare kloof ontstaat. Een manier om dat te voorkomen is door regelmatig te durven stil staan.

Ik stel soms de vraag: ‘wanneer is er voor het laatst echt goed geluisterd naar je in deze organisatie?’ Het is schokkend om te ervaren hoe vaak mensen in organisaties die ik begeleid, geen voorbeeld kunnen geven als antwoord op de laatste vraag.

Ode aan de pauze

‘Ik sta stil, en dat is een hele vooruitgang’ – Bertold Brecht

Luisteren heeft voor mij te maken met durven stilstaan. Gedurende een coachsessie, training of vergadering las ik regelmatig een pauzes in (lees hier Paula’s blog: Ode aan de pauze). Zo’n korte koffie, plas of stiltepauze helpt de deelnemers om zich af te vragen: wat is er nu gezegd? Wat wordt er niet gezegd? Wat wil er gezegd worden? Pauze is open ruimte waaruit iets nieuws kan ontstaan.

Een dergelijke pauze heeft effect, ook als die maar een halve of hele minuut duurt.  Als een team aan het begin van een vergadering één minuut stil staat bij de vragen: wat is onze intentie voor deze samenkomst, wat willen we met elkaar bereiken, waaraan wil ik bijdragen? Dan verhoogt dat de saamhorigheid en effectiviteit van het team.  Toch gebeurt dat nog niet veel, omdat de meeste teams een enorme druk ervaren om productief te zijn. Je moet echt lef hebben om uit dat keurslijf te stappen en stil te staan bij wat er werkelijk speelt.

Frisse vragen

Als je bij jezelf ‘naar binnen luistert’, weet je bijna altijd wat er aan de hand is, waar het om gaat, wat je te doen of te laten hebt. Als je met je hele lichaam naar de ander luistert, hoor je vaak ook helder wat er ècht aan de hand is.

Van mijn dochter (nu 21) heb ik in dat opzicht het meeste geleerd. In mijn moederschap heb ik me regelmatig afgevraagd wie van ons de meest wijze is.  Van jongs af aan stelde ze prachtige frisse vragen, die mijn perspectief op zaken kon veranderen. En die me duidelijk maakten dat zij haar eigen leider was en is.

Als een coachee de juiste vragen krijgt aangereikt waardoor hij of zij kan luisteren naar zijn of haar innerlijke antwoord, ontstaat vanzelf de lijn naar de oplossingsrichting.

In teams werkt het net zo. Als ik uitgenodigd wordt om een team  te begeleiden waar conflicten zijn, dan nodig ik deelnemers uit om met een frisse open blik te kijken, elkaar vragen te stellen en met een open hart te luisteren. Als je, al is het maar voor een uur, de ideeën die je over elkaar hebt opgebouwd parkeert en je echt open durft te stellen voor wat de ander je aanreikt, ontstaat er een sfeer waarin zaken als vanzelf, organisch ontstaan of worden opgelost.

6 Manieren om mensen of teams te helpen om naar elkaar te luisteren:

1. Een minuut stilte inlassen voor een vergadering, waarin iedereen zich afvraagt wat er vandaag belangrijk is.
2. Een korte stilte inlassen na de vergadering, waarin deelnemers voor zichzelf evalueren wat er gezegd en gebeurd is en uitwisselen wat ze daarvan leren voor de volgende bijeenkomst.
3. Mensen aanmoedigen vragen te stellen in plaats van antwoorden te geven.
4. Korte time-outs nemen tijdens gesprekken om te horen wat er gezegd is of wat er nog gezegd wil worden.
5. Een belletje laten klinken in een vergadering, ‘ting’, als iemand praat vanuit eigen belang in plaats van het collectieve belang.
6. Ervoor te zorgen dat iedereen aan het woord komt, ook de zwijgzame mensen.

Sprekend leiderschap is luisterend spreken

Frederic Laloux is een van mijn inspiratoren. Hij schreef het boek ‘Reinventing organizations’ waarvan ik vooral de korte, geïllustreerde versie een aanrader vind. Het mooie is dat hij als spreker ook zijn eigen theorie in de praktijk brengt. Ik vond het indrukwekkend om mee te maken hoe hij een lezing over zijn werk begint met het luisteren naar de zaal voordat hij gaat spreken en hoe hij midden in een verhaal durft te stoppen om te luisteren… Wow!  Een mooi voorbeeld van iemand die veel mensen bereikt met zijn visie op organiseren. Hij spreekt vanuit een diep besef waar hij voor staat.

Een liefdevol leider luistert niet alleen liefdevol, hij of zij spreekt ook vanuit verbinding met waar hij/zij voor staat, vanuit een visie op waar het heen moet. Al sprekend luistert hij of zij naar de luisteraars, in verbinding met wat zich aandient. Die manier van stil zijn, durven luisteren terwijl je spreekt, ervaar ik als waarachtig spreken.En als je de waarheid spreekt die in je leeft, heeft wat je zegt altijd gewicht. De komende jaren wil ik onderzoeken hoe je die vorm van luisterend spreken in organisaties tot cultuur kunt maken. Ook daar geldt weer dat één luisterend spreker al invloed heeft op de manier waarop de anderen spreken.

Luisteren maakt sprakeloos

Ik denk dat de eerste die me de kracht van luisteren heeft laten ervaren mijn oma is geweest. Ze zat bij ons op de bank en luisterde heel aandachtig naar iedereen die binnenkwam. Dus iedereen vertelde haar zijn of haar levensverhaal! Dat maakte diepe indruk op mij. Dat pure aandacht zo’n directe openhartigheid en verbondenheid tussen mensen teweeg kon brengen.

Ik spreek in mijn werk het liefst zo min mogelijk. Dan is er ruimte voor luisteren. Mijn werk maakt me ook dankbaar. Het blijft me ontroeren en verbazen, dat als er ruimte is om te luisteren mensen zich bereid tonen om werkelijk te onderzoeken, om zich te ‘ontvouwen’ zoals Jaworski dat in zijn boek Synchroniciteit zo mooi zegt. Dat deelnemers al luisterend naar zichzelf en anderen, hun plaats in de systemen waarin ze leven en werken herijken. En bereid zijn om te laten gebeuren wat er wil gebeuren….

In een coachingsgesprek vroeg ik de coachee om even stil te zijn en te luisteren wat de oplossing was voor haar vraagstuk. Binnen 2 minuten wist ze feilloos hoe ze moest handelen.

In een recente training sprak een professional tijdens de evaluatie de voor mij onvergetelijke woorden: ‘Ik merk op dat iedereen die langs me loopt een andere windstroom creëert in mijn gezicht.’ Met deze poëtische uitspraak gaf hij aan dat hij zijn zintuiglijke antennes had aangezet.

Een manager vertelde me: ‘door Embodied Learning heb ik vooral geleerd om meer achterover te leunen. Hierdoor heb ik veel meer tijd om rond te lopen op de werkvloer en te horen wat er speelt. Zo weet ik met welke zaken ik me wel en niet bezig moet houden’.

Waar luister jij graag naar?

Als je wilt ervaren wat muziek met je kan doen, nodig ik je van harte uit om naar dit liedje te luisteren, dat me momenteel erg raakt. Luister en voel wat het met je doet, ook al versta je niets van wat er gezegd wordt. Luister ook naar de stilte tussen de noten. Naar de samenwerking tussen de muzikanten. En als je naar het filmpje gaat kijken, kijk dan naar de ontmoeting tussen culturen die deze muziek tot stand brengt. Dit liedje roept bij mij een mengsel op van tederheid, ontroering, warmte en pijn. Allemaal tegelijk. Dat is wat mensen in elkaar teweeg kunnen brengen: een ervaring van verbonden zijn.

Kennismaken met Embodied Learning?

• Doe mee met de gratis Online training
• Bekijk hier het programma Embodied Learning
• Lees het boek ‘Stevig staan in intense situaties’ over Embodied Learning